فاطمه (آتوسا) راستی یگانه
مطالعه‌ی رویکرد انتقادی و اصلاح‌گرایانه‌ی درام گروتسک در نمایشنامه‌ی «بر پهنه‌ی دریا» اسلاومیر مروژک
چکیده
هنر گروتسک با اعوجاج مضمون، فضاسازی عجیب و غریب، هجو رفتار، هزل ارتباطات فردی و اجتماعی و ریش‌خند ناهنجاری‌های زندگی مدرن و خلق زشت‌مایه‌های جذاب، به‌راستی به دنبال چیست؟ و چه هدفی را دنبال می‌کند؟ گروتسک ترکیبی از زشت‌نمایه‌های آراسته به جذابیت‌های هنری است که اشکال عجیب و غریب، تمسخرآور، اغراق‌شده و غیرواقع را بازتاب می‌دهد. هدف این زشت‌مایه‌های جذاب چیست؟ می‌خواهد بخنداند، اما کمدی نیست. می‌خواهد مخاطرات دهشتناک زندگی واقعی را بازنمایی کند. اما تراژدی نیست. پس هدف از این اعوجاج جهان در ساختار هنر چه می‌تواند باشد؟
برای تحقیق درباره‌ی این مهم، درام اسلاومیر مروژک انتخاب شده است. مروژک درام‌نویس شاخصی است که مولفه درام گروتسک به گونه‌ای برجسته در بیشتر کارهایش وجود دارند. عجایب‌پردازی، خنده‌آوری خوفناک، ناهماهنگی، اغراق و نابهنجاری و هجو و نقد سیاسی از ویژگی‌های مهم درام مروژک هستند. او در آثارش پس از بیان دیدگاه‌های انتقادی اجتماعی و سیاسی به‌دنبال اصلاح از طریق بازنمایی زشت‌مایه‌های جهان خوفناک و عجیب گروتسکی است. در این مقاله مقصود، مطالعه درباره‌ی هدف گروتسک (درام و تئاتر گروتسک) است. فرضیه‌ی این تحقیق برمبنای مطالعه‌ی اهداف تئاتر گروتسک، این است که: «گروتسک تئاتری می‌خواهد درکنار بزرگنمایی و استهزا زشتی‌ها و کاستی‌ها، به‌ویژه در گستره‌ی جامعه و سیاست، یک ابزار منتقد و اصلاح‌گر باشد.»
در درام «بر پهنه‌ی دریا» که به عنوان نمونه موردی برای مطالعه انتخاب شده است، مروژک با پنج مولفه مهم: ۱-اغراق (شخصیت پردازی و رفتار) ۲-نمایش زشتی (مناسبات فردی، اجتماعی و سیاسی) ۳- تمسخر و استهزا (در گستره‌ی زبانی) ۴-عجایب پردازی و ناهماهنگی (در حوزه‌ی منطق زمان و مکان) ۵-ترس و -نابهنجاری: بازتاب بردگی و سلطه (محتوایی) توانسته است ضمن رویکرد انتقادی، امکان اصلاح‌گری فراهم سازد.
براین‌اساس این مقاله در تلاش است تا به این پرسش‌های اصلی که «درام «بر پهنه‌ی دریا» براساس چه متغییرهایی توانسته یک درام انتقادی و اصلاح‌گر باشد؟» و «چگونه می‌توان با به کارگیری مولفه‌های گروتسک در درام زشتی‌ها و کاستی‌های فردی، اجتماعی و سیاسی را اصلاح کرد؟» و «درام مروژک براساس چه ویژگی‌های منحصربه‌فردی می‌تواند به‌عنوان یک درام اصلاح‌گر عمل کند؟» پاسخ بدهد.
در این مسیر، ضمن انتخاب نمایشنامه‌ی «بر پهنه‌ی دریا» به‌عنوان نمونه‌ی موردی، بخشی از مبانی تئوری تحقیق برپایه مبانی نظری درام گروتسک بنیان شده که به طور مشخص مورد مطالعه قرار می‌گیرد. سپس به رویکرد انتقادی و اصلاح‌گر در درام مروژک می‌پردازم آثار او را به آثاری اصلاح‌گر، هشدار دهنده و منتقد سیاسی و اجتماعی تبدیل کرده است. در این مقاله همچنین تلاش خواهد شد به شیوه تطبیقی-تحلیلی با استفاده از روش‌های کتاب‌خانه‌ای و منابع موجود به این هدف دست یابیم.
واژگان کلیدی: گروتسک، درام، اصلاح‌گر، تئاتر، اسلاومیر مروژک، عجایب‌پردازی