امیرحسین جزء رمضانی/ محمدرضا آزاده‌فر/ بهروز محمودی بختیاری
تعزیه و موسیقی، حقیقتِ جدایی‌ناپذیر: ارتباط معناگرای تعزیه با دستگاه‌ها و آوازهای ایرانی
این مقاله، پژوهشی به مطالعه ساختاری موسیقی و درام به عنوان عناصر درهم‌تنیده در شکل‌گیری تعزیه می‌پردازد. به عبارت روشن‌تر هنر تعزیه نه نمایشی است که موسیقی در آن نقش زمینه داشته باشد و نه فرمی موسیقایی است که به وسیله سیر داستان دراماتیزه شده باشید. پیوند تعزیه با مسائل اعتقادی و اساطیری، باعث شده این هنر از نظر جامعه‌ای که در آن زیست می‌کند پدیده‌ای آئینی-موسیقایی قلمداد شود. تحلیل‌های گوناگون انجام شده در این پژوهش نشان می‌دهد، تعزیه به عنوان یک رخداد هنری در یک هماورد ساختگرایانه نمایشی و موسیقایی با فاکتورهای مختلفی نظیر انتخاب دستگاه‌های گوناگون، آوازها و گردش‌های ملودیک در تمامی بخش‌ها اعم از پیشخوانی‌ها، نوحه‌ها، تک‌گویی‌ها، گفتگوها و موسیقی‌های سازی متناسب با مضامین هر نمایش و محتوای تعزیه انتخاب و طراحی می‌شود. به همین دلیل، برای درک عملکرد موسیقی و نحوه‌ی برخورد دقیق و چگونگی انتخاب عناصر موسیقایی در تعزیه ضرورت دارد تا تعزیه با نگاهی موسیقی‌شناسانه بررسی شود. همچنین، پژوهش حاضر تلاش دارد تا با رویکردی توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر برخی نسخه‌های موجود تعزیه و اجراهای حاضر، ضمن معرفی امکانات و ویژگی‌های موسیقایی تعزیه، چگونگی انطباق محتوای نسخ با انتخاب‌های موسیقایی را بررسی نماید. یافته‌های این مطالعه نشان‌می‌دهد که در تعزیه‌های کوتاه‌تر بخشهای عمده‌ی اجرا در یک دستگاه یا آواز پی‌ریزی می‌شود و در اجراهای بلند گاهی مرکب‌خوانی یا پرده‌گردانی نیز اتفاق می‌افتد. در طراحی ملودیک، در انواع تک‌گویی‌ها با گفتگوها متفاوت است. مطالعه ساختاری همچنان روشن می‌کند که ملودی‌های بخشهای آوازی تعزیه مشابه ملودی‌های موسیقی دستگاهی نیستند و اغلب از ملودی‌مُدل‌های آن تبعیت می‌کنند. در مقابل، اغلب پیشخوانی‌ها، نوحه‌ها و موسیقی‌های ضربی تعزیه‌های متأخرتر بیشتر تحت تأثیر موسیقی‌های ضربی موسیقی کلاسیک ایرانی و تصانیف هستند. از نقطه نظر ریتم، موسیقی تعزیه تلفیقی از متر ثابت و متر آزاد است. از نقطه نظر تلفیق شعر و موسیقی در اشعار تعزیه، گاهی از هجاهای اضافه مانند حرف کشیده و صدادار «اُ»های زائد، «که»های اضافی و غیره جهت انطباق وزن ملودی‌ها با اشعار و گاهی عباراتی چون «آقا»، «جانِ بابا»، «مادرت بمیرد» استفاده می‌شود. در تعزیه گاهی گوشه‌هایی خاص و برخی گردش‌های ملودیک برای اشخاصی چون جبرئیل (بیشتر گوشه‌ی عراق ماهور) و بچه‌خوانان به عنوان یک لایت‌موتیف به‌کار می‌روند و در طول تعزیه به دفعات، در هر بار حضور آن شخص بر صحنه خوانده و اجرا می‌شوند. موسیقی سازی و آوازی در تعزیه مکمل یکدیگر هستند و هر دو در اثربخشی نهایی تعزیه همکاری می‌کنند.
واژگان کلیدی: تعزیه، موسیقی دستگاهی ایران، آواز ایرانی، موسیقی مذهبی، درام.