نیلوفر زارع/ عرفان ناظر
بدنِ ایدئولوژیک: تأثیر گفتمانِ شرق‌شناسی وارونه بر بازنمایی بدنِ ایدئولوژیک در ادبیات نمایشی ایران
یکی از گفتمان‌های بینارشته‌ای که در ادبیات نمایشی و در میان نمایشنامهنویسان ایرانی تأثیر بسزایی دارد، گفتمان شرق‌شناسی و به‌ویژه «شرق‌شناسی وارونه» است. شرق‌شناسی وارونه برخلاف شرق‌شناسی ـ که شرق را از چشم‌انداز غربیان تعریف می‌کند ـ می‌خواهد شرقیان خویشتن خویش را بشناسند و به صورتبندی غرب، که ذاتاً متفاوت و در تضاد با ارزش‌های اصیل و حقیقی شرق است، بپردازند و در برابر بسط و سیطره‌ی مدرنیته از شرق اصیل حفاظت کنند. متأثر از این رویکرد، از دهه‌ی 1340 خورشیدی، نمایش‌نامه‌هایی پدید می‌‌آمدند که نمایانگر ارزش‌های شرقی در برابر غربی بودند و آن ارزش‌ها را از طریق «کلام، اعمال و اشیاء» آشکار می‌کردند. با تسلط شرق‌گرایی بر اندیشه‌ی نمایشنامهنویسان، تصویری که از بدن شخصیت‌ها در ادبیات نمایشی ایران ارائه می‌شود نیز از این رویکرد مستثناء نیست و بر مبنای شرق‌شناسی وارونه، بدن شخصیت‌ها ارزشی ایدئولوژیک به خود می‌گیرد. از طرفی توجه و تمرکز بر بدن ایدئولوژیک در ادبیات نمایشی ایران آشکارکننده‌ی وجه ایدئولوژیک نمایش‌نامه است؛ معمولاً در پژوهش‌های صورت گرفته درباره نمایش‌نامه‌نویسی ایران اغلب بر روی زبان، روایت و شخصیت‌پردازی تمرکز می‌شود و توجه به بازنمایی بدن در متن نمایش‌نامه، که درواقع نخستین پدیداری است که انسان از طریق آن عالم و جهان خارج را ادراک و به‌واسطه‌ی آن اندیشه و افکار خود را بیان می‌کند، مورد غفلت قرار می‌گیرد. بر این مبنا و براساس گفتمان شرق‌شناسی وارونه، ادبیات نمایشی ایران نیز وارد جدال ایدئولوژیک میان شرق و غرب شد و در اندیشه‌ی حاکم بر آثار هم تأثیرگذاشت و نمود یافت. این نمودها نه‌تنها در زبان و ایده‌های موجود در اثر بلکه در تصویر و توصیفاتی که نمایشنامهنویسان از بدن شخصیت‌ها ارائه می‌کنند و نشانه‌هایی که شخصیت‌ها بر بدن خود حمل می‌کنند، قابل‌تحلیل است. در این مقاله ضمن بسط این جدال ایدئولوژیک میان شرق و غرب با محوریت بدن، به بررسی موردی سه نمایش‌نامه‌ی جعفرخان از فرنگ آمده (1300) اثر حسن مقدم، موش (1342) اثر بهمن فرسی و آهسته با گل سرخ (1364) اثر اکبر رادی که در سه دوره‌ی تاریخی پس از انقلاب مشروطه، آغاز صنعتی شدن و پس از انقلاب اسلامی نگاشته شده‌اند و آشکارا و نهان تضاد ایدئولوژیکی ارزش‌های شرقی و غربی را موردتوجه قرار داده‌اند، خواهیم پرداخت.
واژگان کلیدی: گفتمان شرق‌شناسی، بدن ایدئولوژیک، ادبیات نمایشی ایران، حسن مقدم، بهمن فرسی، اکبررادی.